Meer steun nodig voor stedelijke sleutelfiguren in de wijk!

Stedelijke sleutelfiguren in de wijk zijn een onmisbare schakel tussen buurten, gemeente en politiek. Bij grote maatschappelijke opgaves zoals de energietransitie zijn ze belangrijke bruggenbouwers. Ook de lokale democratie wordt versterkt door hun bemiddeling. Meer (financiële) steun vanuit de gemeente is broodnodig. Schrap rigide regels en focus niet op vernieuwing. Dat geeft de stedelijke sleutelfiguren de ruimte die nodig is om – juist in complexe stadswijken – gemeenschappen te laten bloeien.

Wat is een smart urban intermediary?

First things first: een smart urban intermediary (SUI) is iemand die in het buurtwerk bouwt op lokale kennis en contacten. Wij noemen deze SUI’s in dit stuk stedelijke sleutelfiguren of stedelijke schakelaars. Ze wonen vaak in de buurt waar ze zich voor inzetten. Dat versterkt de band met de buurt(bewoners). Ze maken het verschil door hun actieve betrokkenheid bij het aanpakken van uitdagende of gemeenschappelijke problemen. Daardoor lukt het de stedelijke schakelaars om op creatieve, interessante of sociaal vernieuwende manieren mensen en middelen samen te brengen.

Taaie maatschappelijke vraagstukken

Wetenschappers uit Denemarken, Schotland, Engeland en Nederland deden onderzoek naar de rol van smart urban intermediaries in de stedelijke omgeving – bijvoorbeeld Amsterdam Nieuw-West. De stadswijken waar onderzoekers naar keken, worstelen met taaie maatschappelijke vraagstukken en uitdagingen zoals armoede, ongelijkheid en sociale versplintering. Die problemen overstijgen vaak beleidsterreinen. Uit het onderzoek blijkt dat een interventie door de gemeenschap bijdraagt aan maatschappelijke effecten op de langere termijn.

En daar komen de stedelijke sleutelfiguren kijken. Ze kennen de uitdagingen van gemeenschappen. Ze weten vaak goed hoe ze praktische, kostenbesparende oplossingen kunnen ontwikkelen, die tegelijkertijd recht doen aan lokale behoeften en omstandigheden. Maatschappelijk begrip en – meer nog – waardering voor de rol van stedelijke schakelaars is belangrijk voor het vasthouden en uitbreiden van deze groep gemotiveerde activisten en leiders.

De stedelijke sleutelfiguur is onmisbaar voor lokale democratie

Sleutelfiguren zijn (vaak) vrijwillige bruggenbouwers. Voor lokale ambtenaren en politici kunnen ze belangrijke bondgenoten zijn. Als inwoners het uitdaagrecht willen inzetten, kan de stedelijke schakelaar optreden als tussenpersoon, en de bewoners wegwijs maken in de samenwerking met de gemeente. Het is goed om te realiseren dat het met name gaat om inwoners die normaal gesproken verder af staan van politiek en het openbaar bestuur.

De sleutelfiguren zijn door hun contacten met bewoners, politici en ambtenaren een onmisbare schakel in de lokale democratie, en dan met name de participatieve democratie. Daardoor kunnen ze de betrokkenheid van inwoners bij beleidsontwikkeling, besluitvorming en uitvoering versterken. Dat is wenselijk, zeker als je bedenkt dat er grote maatschappelijke opgaves liggen zoals de Omgevingswet, energietransitie en de ontwikkelingen binnen het sociaal domein.

Een effectief en duurzaam bondgenootschap tussen ambtenaren, politici en sleutelfiguren ontstaat echter niet van zelf. Het samenwerkingsprogramma Democratie in Actie (DiA) zet sinds 2018 in op het versterken van de positie van de gemeenteraad, ondersteuning van politieke bewindslieden en een meer responsieve ambtelijke organisatie. Het stimuleren van de rol van de griffie als verbinder van de raad met college en de ambtelijke organisatie is een belangrijke focus als het gaat om versterking van de gemeenteraad. Middels ontwikkeltrajecten zoals Raad in Beraad over de rolneming als raadslid en raad in veranderende verhouding met de samenleving wordt geprobeerd om de representatieve democratie te versterken. Binnen het programma is uiteraard ook aandacht voor hernieuwing van de rol van de ambtenaar middels leergangen voor democratisch vakmanschap die zich richten op houding en gedrag en competentieontwikkeling.

Zet langetermijnfinanciering op de agenda

Veel tijd en energie van de stedelijke sleutelfiguur gaat verloren aan een voortslepende zoektocht naar broodnodige financiering voor projecten en de eigen inzet. Het financiële landschap van overheidsopdrachten tot vermogensfondsen en van impact-investeerders tot subsidies sluit vaak niet aan. Door een hang naar innovatie en een focus op tijdelijkheid hebben de stedelijke schakelaars ook niet genoeg tijd om hun gemeenschap en project te ontwikkelen.

De constante financiële zoektocht werkt ook onzekerheid en spanning in de hand. Daardoor komen projecten uit de gemeenschap moeilijk tot bloei. Het creëren van financiële rust zorgt ervoor dat initiatieven zich veel beter kunnen richten op kernactiviteiten. Wat ons betreft is het dan ook tijd voor herbezinning bij alle financiers. Neem het bewonersinitiatief als uitgangspunt. Zorg dat lange termijn financiering bespreekbaar is, vereenvoudig verantwoording en ga al teveel vernieuwingsdrang tegen.

Ruimte en nabijheid

De onderzoekers merken op dat de stedelijke sleutelfiguren voldoende speelruimte nodig hebben.
Sleutelfiguren stellen het op prijs om samen te werken met de gemeente via ad hoc en tijdelijke verbanden kunnen ook betrokken worden bij opgaves die beleidsterreinen overstijgen of vragen om een lange adem.
Willen sleutelfiguren hun positie kunnen behouden en versterken dichtbij de directe leefomgeving van inwoners dan zou de gemeente er voor moeten waken dat zij hen niet inkapselen binnen de bureaucratische en politiek-bestuurlijke realiteit van het stadhuis.

Een goede ondersteuning van sleutelfiguren ligt dan ook in het creëren van een omgeving binnen het publieke domein waarin sleutelfiguren tastbare resultaten kunnen boeken en hun inzet beloond zien. Eerder hebben wij aangegeven dat een bondgenootschap tussen de politiek, ambtenarij en sleutelfiguren positief bijdraagt aan de effectiviteit van sleutelfiguren. Direct contact met de burgemeester en wethouder(s) is volgens ons ook goed voor erkenning van de maatschappelijke waarde van sleutelfiguren. Maar dat allemaal is misschien niet genoeg om sleutelfiguren tot hun recht te laten komen. De flexibele en integrale inzet van sleutelfiguren maakt namelijk dat zij niet direct passen bij de veelal sectoraal ingerichte structuur met bijbehorende vaste beleidskaders, regelgeving en financiële stromen.

Binnen gemeenten wordt geëxperimenteerd. We kennen goede voorbeelden van opgave- en gebiedsgerichte inzet van politieke bestuur en ambtelijke organisatie met maatwerk en integrale focus.  Dat neemt niet weg dat de (rijks)overheid ook aan andere knoppen kan draaien om inzet van en samenwerking met stedelijke sleutelfiguren structureel te verbeteren.

Neem de wettelijke verankering van het uitdaagrecht (right to challenge) in de Gemeentewet. Vanuit DiA is ingezet op wetgeving om gemeenten meer bewust te maken van de mogelijkheden van overheidsparticipatie en maatschappelijke initiatieven van inwoners. Deze wettelijk verankering is een steun in de rug van stedelijke schakelaars die maatschappelijke initiëren en/of doorgeleiden vanuit de directe leefomgeving van inwoners.

Sleutelfiguren hebben baat bij gemeentelijke regelgeving die niet belemmerend maar juist stimulerend werkt in relatie tot de overheid en binnen hun eigen sociaal netwerk.  Goede regelgeving zou kunnen leiden tot een duurzame samenwerking tussen sleutelfiguren en de overheid en zou niet het tegenovergesteld effect moeten hebben. Minder rigide regelgeving zoals bijvoorbeeld in inkoop en aanbestedingen bij gemeenten waar veel maatschappelijke initiatieven tegenaan lopen kan daaraan positief bijdragen. Naast deregulering en flexibilisering kan de aanwezigheid van juiste regelgeving bijdragen aan het functioneren van sleutelfiguren. Regelgeving die gericht is op inrichting van het speelveld en ruimte laat  om participatie van inwoners te versterketen zoals in de omgevingswet kan een positieve bijdrage leveren. Nieuwe wetgeving die het mogelijk maakt voor inwoners om in gemeente betrokken te zijn bij voorbereiding, uitvoering en evaluatie van beleid zou ook een belangrijke stimulans zijn voor de samenwerking tussen sleutelfiguren in de wijk en de overheid. Kortom, ruimte creëren voor sleutelfiguren door regels i.p.v. in regels kan dan de oplossing bieden.

Investeer in gemeenschapsopbouw mét sleutelfiguur

We stipten het al even aan: het onderzoek laat ook zien dat gemeenschappen samen met stakeholders belangrijke maatschappelijke uitdagingen het hoofd kunnen bieden. Ook in veel actueel beleid zijn actieve bewoners en gemeenschappen het middelpunt. Of het nu gaat om de warmtetransitie, informele zorg of de inrichting van de openbare ruimte: de gemeenschap wordt gezien als centrale actor. Smart Urban Intermediation is een succesvolle strategie om aan maatschappelijke uitdagingen te werken. Maar…. het is geen tovermiddel en het gaat niet vanzelf.

Het opbouwen van weerbare gemeenschappen kunnen stedelijke sleutelfiguren als geen ander. Er zijn een aantal dingen die zij in hun werk niet kunnen missen. Zo kunnen stedelijke sleutelfiguren niet aan de slag zonder het vertrouwen dat zij doen wat er moet gebeuren en dat ze daarbij democratisch te werk gaan. Tijd is een andere belangrijke factor. Gemeenschappen verstevigen – zeker ook in complexe stadswijken – vergt een lange adem.

De stedelijke schakelaars kunnen bovendien meer voor elkaar krijgen als ze toegang hebben tot kennis en andere middelen om hun werk en projecten stabiel en bestendig te maken, juist op de lange termijn. Ze hebben behoefte aan een positie die het bijzondere werk erkent. Daar hoort toegang tot besluitvormingsprocessen bij. Het vraagt dus om slimme investering. Een investering die zich dubbel en dwars terugbetaalt.

De schrijvers

Abassin Nessar is senior beleidsmedewerker bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en binnen het programma Democratie in Actie verantwoordelijk voor de programmalijn responsieve overheid.

Thijs van Mierlo is directeur van het Landelijk samenwerkingsverband Actieve bewoners (LSA), een netwerk van bewonerscollectieven in Nederland.