Lokale initiatieven passeren is het domste wat je kunt doen

“Haast is de moeder van mislukking”, zei de Griekse historicus en wereldreiziger Herodotus. Haast dreigt nu het democratische fundament onder de energietransitie weg te slaan. De overheid wil meters maken, maar daardoor wordt de kracht, continuïteit en ervaring van lokale initiatieven over het hoofd gezien. Waardevolle netwerken verdwijnen en maken plaats voor commercieel gemotiveerde pop-up engagement en one-size-fits-all-oplossingen.

De enorme stijging van gasprijzen en de noodzaak om te stoppen met gaswinning in Groningen en inkoop van Russisch gas heeft de energietransitie in een stroomversnelling gebracht. De overheid wil alle huishoudens ondersteunen in het verduurzamen van hun woning en in het terugbrengen van hun energierekening en CO2-uitstoot. Er is genoeg laaghangend fruit. Met een kleine investering zoals radiatorfolie, tochtstrips, ledlampen en het verlagen van de temperatuur van de CV-ketel is al grote winst te behalen.

Omdat we hebben geleerd dat een beetje ondersteuning en collectieve actie ervoor zorgt dat veel meer huishoudens de drempel overstappen, wordt in rap tempo hulp georganiseerd. Energiecoaches worden opgeleid, fixbrigades opgetuigd, energieboxen ingeslagen en er wordt steeds vaker langs de deuren gegaan met advies en met helpende handjes. Geweldig!

Lokale organisaties van het speelveld geduwd

Maar er is ook een keerzijde. Energiebesparingshulp wordt een echte markt. Want door het geld dat Rijk en gemeenten nu beschikbaar stellen is er ook interesse ontstaan bij commerciële partijen om die hulp te bieden. Op het eerste oog niets mis mee. Overheden kunnen niet alles zelf gaan doen. Maar het wordt een ander verhaal als daarmee lokale initiatieven en organisaties die al jarenlang actief zijn in hun omgeving worden overgeslagen, of door aanbestedingsregels van het speelveld worden geduwd.

Neem bijvoorbeeld het Rotterdams Milieucentrum. Al 12 jaar leidt deze organisatie milieucoaches op – eerst op Rotterdam Zuid in de Tarwewijk en nu in de hele stad. Meer dan 800 milieucoaches heeft het Rotterdams Mileucentrum inmiddels klaargestoomd. Mensen die vooral in wijken wonen die door de overheid als lastig bereikbaar worden gezien. Maar nu komt er een einde aan de cursussen en voorlichtingen omdat ze sinds kort geen subsidie maar een opdracht krijgen van de gemeente en dus te maken krijgen met aanbestedingsregels.

Een ander voorbeeld is deBlauweWij(k)Economie in Arnhem. Die organisatie heeft het BuurtBaanBureau en het BuurtKlusBedrijf opgestart. Beide initiatieven geven invulling aan de energietransitie door het vinden en opleiden van klussers en het instaleren van energiebesparende middelen in Arnhemse Spijkerkwartier. Voor en door bewoners. Echte banen worden gecreëerd, huishoudens worden geholpen en helpen elkaar. Belangrijke bijvangst is dat het sociale netwerk in de wijk verstevigd. Hun samenwerking met de gemeente is op z’n mist uitdagend te noemen. Vaak willen ambtenaren wel maar regelgeving en ingesleten patronen staan samenwerking vanuit partnerschap in de weg.

En in Amsterdam werd deze winter in een razend tempo een aanbesteding in gang gezet met grote percelen (zo noemt men het wanneer een opdracht in stukken wordt opgedeeld, bijvoorbeeld op de schaal van een wijk), zonder te kijken naar de energiecoöperaties en vele lokale initiatieven die dit al jaren doen. Volgens Weesp Duurzaam was zo’n 9,8 miljoen beschikbaar voor 24.000 huizen. Voor bewonersinitiatieven een astronomisch bedrag.

Reizende karavaan achter het geld aan

Lekker efficiënt toch? Schijnbare garantie dat de prijs-kwaliteit verhouding op orde is. Overzichtelijke en eenvoudige aansturing van een of enkele partijen. Je zorgt dat je niet meer betaalt dan strikt noodzakelijk.

Maar wat gebeurt er als de pot met geld leeg is? Trekt de karavaan van nieuwe bedrijven en organisaties dan weer verder naar de volgende wijk of naar de volgende projectsubsidie? De korte klap is dan misschien gemaakt, maar we weten dat we nog flink meer stappen moeten zetten om alle huizen op een andere manier te verwarmen dan met aardgas. Wie gaat dat doen en met welke kennis van de wijk en haar bewoners?

Voelsprieten in de gemeenschap

Lokale initiatieven kennen de wijk, weten welke kansen er zijn en hoe ze in kunnen spelen op wat bewoners wensen en verwachten.  Ze leveren eerstelijns hulp bij kwetsbare huishoudens die lijden aan energiestress. Ze hebben voelsprieten in de gemeenschap. Ze bieden een helpende hand als dat nodig is. Verwijzen iemand die graag wat meer onder de mensen komt naar activiteiten in het buurthuis. Of ze helpen je aan een leuke vrijwilligersbaan, bijvoorbeeld het helpen bij de verduurzaming van woningen.

Bewonerscollectieven leveren een enorme bijdrage aan de energietransitie. Niet voor niets pleit het Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving voor een grotere rol voor bewonersinitiatieven. . Juist doordat ze lokaal geworteld zijn, werken met mensen uit de wijk zelf, meervoudige doelstellingen nastreven en langdurig betrokken en verbonden zijn. Een aanbesteding sluit hier totaal niet aan. Hen passeren en daarmee ook hun voortbestaan op het spel zetten, is het domste wat je kunt doen.

Een slechte marktmeester

Daarom moeten we, voordat we een beroep doen op marktpartijen, eerst kijken naar wat de gemeenschap zelf kan. Dat is precies wat een overheid ook verplicht is om te doen als een goede marktmeester. Verdringing van lokaal initiatief past niet bij het beginsel van behoorlijk bestuur. Dat sluit ook aan bij  de nieuwe Europese wetgeving die ruimte creëert voor georganiseerde bewoners in de energietransitie, energiegemeenschappen. Europese lidstaten kunnen voordelen toekennen aan “energy communities” ten opzicht van marktpartijen, bijvoorbeeld een uitzonderingspositie in aanbestedingsprocedures.

Haast is geen excuus

We hebben de afgelopen jaren in het sociaal domein veel geleerd (al zijn we er nog lang niet) hoe werken met lokale gemeenschapsinitiatieven juridisch kan en welke enorme voordelen dit oplevert. Maar ook in dat sociaal domein zien we enorme haast om overbelasting en enorm stijgende kosten van zorg  met veel rijksmiddelen te dempen. In de rijksregelingen wordt gesproken over sluitende businesscases, resultaten op de kortst mogelijke termijn en schaalbaarheid. Taal die lokale bestuurders overnemen.  Voor community building is nauwelijks of geen geduld. Zo dreigen ook hier de inwonersinitiatieven onder de voet gelopen te gaan worden.

Dringend tijd voor een pittig gesprek op de gemeentehuizen van Nederland om ervoor te zorgen dat – hoe goedbedoeld ook – snelle marktuitvraag stopt en er een strategie wordt ontwikkeld die langdurig en effectief bijdraagt aan de enorme klimaatopgave. Voorbeelden genoeg. En haast mag nooit een excuus zijn voor onzorgvuldig handelen van een overheid.

Een bewerking van dit artikel stond op 2 maart 2023 ook op de opiniepagina van Trouw